5.4 Rijm
5.4.1 Gepaard rijm en slagrijm
De eenvoudigste, en meest voorkomende, rijmvorm is gepaard rijm, volgens het schema aabbccdd … Ook in Sweeney kom deze vorm veelvuldig voor. De vertaler moet er uiteraard voor zorgen, dat de woorden op de zelfde plaats en wijze rijmen. Rijm is een belangrijk vormaspect in liedjes. Gepaard rijm komt in Sweeney alleen voor in de Prelude en de Ballade (ik volsta hier met de rijmwoorden zelf), maar deze komt in de hele musical als een soort ‘rode draad’ terug:
| (TBT pag.18) | (DT1 pag. 2) | (DT2 pag. 3) | |
| a | gentlemen | vernam | complot |
| a | odd | vlot | lot |
| b | gentlemen | kwam | vlug |
| b | again | vernam | terug |
| c | trod | complot | bot |
| c | Todd | Todd | Todd |
Als er meer dan twee opeenvolgende regels rijmen, dan is dat slagrijm. Dit komt in Sweeney zeer vaak voor, maar meestal niet meer dan drie regels achterelkaar:
| (TBT pag. 57) | (DT1 pag. 47) | (DT2 pag. 45) |
| love | verteerd | verliefd |
| slave | essentieel | behoor |
| stone | haar | verleidelijk |
| tone | daar | onvermijdelijk |
| cologne | maar | ijdelijk |
| shave | geheel | oor |
In DT2 is een verschuiving opgetreden van mannelijk naar onzijdig rijm.
5.4.2 Omarmend rijm en kruisrijm
Omarmend rijm heeft als schema bijvoorbeeld abba of abc cba. Een rijmwoord kan dus even op zich laten wachten. Een variant is gebroken rijm (b.v. abcb), de overgangsvorm tussen omarmend rijm en kruisrijm (b.v. abab of abc abc).
Sondheim is vooral bij deze rijmsoorten in zijn element. Van Dijk en Van der Eerden doelen vooral op deze rijmvondsten als ze zeggen dat het altijd rijmt, omdat er vaak onverwacht een rijmwoord opduikt. Het kan zelfs zijn dat het rijmwoord pas in het volgende couplet verschijnt. Sondheim combineert dus de diverse rijmvormen, echter voornamelijk in mannelijk rijm:
| BT pag. 78) | (DT1 pag. 66) | (DT2 pag. 59) | |||
| a | king | a | prins | a | troon |
| b | neat | b | qua | b | waard |
| c | chair | c | gemaakt | c | buitengewoon |
| b | seat | – | half | c | kroon |
| c | compareer | c | volmaakt | – | werk |
| a | thing | – | ding | a | schoon |
Het oorspronkelijke schema is in beide vertalingen niet in tact gebleven, maar het betreft hier vrij lange zinnen, waarbij de rijmwoorden op curieuze plaatsen staan. Op het oog ziet het er echter heel gestructureerd uit, waarmee het een soort oogrijm is geworden.
5.4.3 Reeksen van rijmwoorden
Het werk van Stephen Sondheim rijmt vaak aan alle kanten. Hiervan zijn fraaie voorbeelden te vinden. In Into The Woods komt een lied van twee prinsen voor. De één probeert te ander te overtreffen in zieligheid:
| Cinderella’s Prince: | Rapunzel’s Prince: |
| If it were not for the thicket – | |
| A thicket’s no trick. | |
| Is it thick? | |
| It’s the thickest. | |
| The quickest | |
| Is pick it | |
| Apart with a stick – | |
| Yes, but even one prick – | |
| It’s my thing about blood. | |
| Well, it’s sick! | |
| It’s no sicker | |
| Than your thing with dwarves. |
Hele reeksen van rijmwoorden: ze komen ook voor in Sweeney. Het nummer waarin een haargroeimiddel wordt verkocht staat bol van woorden die rijmen op elixir (TBT pag. 32). De woorden zijn: elixir, trick sir, quick sir, tick sir, slick sir, thick sir, pick sir, wick sir, sick sir, nick sir, kick sir. DT1 laat elixer ook rijmen op combinaties met sir: elixer, dik sir, ogenblik sir, ik sir, prik sir, sik sir, geschikt sir, strik sir, niks sir, mixer. De laatste is een buitenbeentje, maar goed bruikbaar. Op andere plaatsen is gekozen voor verschillende combinaties (groei sir / bloei sir, uitweg / huid weg, volop / dol op), maar opgemerkt moet worden dat de brontekst hier ook niet rijmt met elixir. Van der Eerden zegt, dat ze in dergelijke gevallen puzzelwoordenboeken en een rijmwoordenboek gebruikt, “een kinderachtige methode die blijkt te werken.”
DT2 heeft het over balsem: balsem, alsem, overal sum-(mier), haaruitval-sum-(marium). In alle andere gevallen zijn andere woorden gekozen om dit probleem te vermijden: op balsem rijmt niet veel, en sir wilde Van Dijk niet gebruiken.
Verderop (begin tweede akte) zingt Tobias op dezelfde melodie een andere tekst. De woorden rijmen nu op meat pies: sweet pies / eat pies / treat pies. Bakker (1990) noemt dit dubbelrijm, omdat er steeds twee lettergrepen rijmen, de schrijver moet oppassen dat dit niet leidt tot schrikkelrijm, waarbij er een verschil in klemtoon optreedt: éiland / verstánd. In bovenstaande gevallen is zelfs sprake van de variant Engels dubbelrijm, omdat de laatste lettergreep gelijk wordt gelaten. Een voorbeeld dat Bakker aanhaalt:
‘Den Haag,’ zo zegt een woerd, ‘is blijkbaar
Per trein uit Utrecht onbereikbaar.’ (Kees Stip)
5.4.4 Enjamberend rijm
Het bovenstaande leidt direct naar het afbreken van woorden aan het eind van een (muzikale) regel. Bakker (1990: 65) noemt dit enjamberend rijm. De regelgrens valt midden in het woord, waardoor lettergrepen uit het inwendige van dat woord in rijmpositie komen te staan, b.v.:
Wilt u graag een mooie appel
Snel een groenteboer gezocht
Want daar wordt hij voor een schappel
ijke prijs aan u verkocht. (Drs. P)
Het feit dat Sondheim regelmatig woorden afbreekt en het eerste deel ook nog eens laat rijmen, geeft de vertaler de mogelijkheid dit ook te doen. En, dat zagen we hierboven al, het kan helpen om je uit een probleemsituatie te helpen. In Sweeney komt deze manier van rijmen alleen voor in het lied Ladies In Their Sensitivities (TBT pag. 51): emergent / urgent / her gent-(ilitiy) en offense it / resents it / sensit-(ivities). Ditmaal is DT2 beter af: de afbreking is niet nodig. DT1 probeert ook hier zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekstindeling te blijven: met tenue wel / u snel / uw wel-(voeglijkheid) lukte het één keer.
5.4.5 Alliteratie
In de Prelude (TBT pag. 18) zit meteen in de eerste regel al alliteratie: Attend the tale of Sweeney Todd. Van Dijk wilde dit bewaren en smeerde de allitererende t-klanken uit over twee regels: Dit lied vertelt van Sweeney Todd / Zijn troebel leven en duister lot. Natuurlijk bevat de brontekst veel meer t- (en d-) klanken, waardoor het effect versterkt wordt. DT1 heeft deze klanken hier nauwelijks.
Overigens klinken de slotklanken d en t in het Engels niet gelijk – de d is daar altijd stemhebbend – maar in het Nederlands wel dankzij de eigenschap ‘final devoicing’ waardoor een slotklank in onze taal altijd stemloos wordt. Todd rijmt dus op lot.
Nog een opmerking over rijmklanken: de klanken zelf worden zelden gehandhaafd in de vertaling. dat is ook nauwelijks mogelijk omdat het Engels andere (en meer) klinkers heeft dan het Nederlands, b.v. de klinker in het Engelse hand die het Nederlands niet kent.